نشریه دانش ها و آموزه های قرآن و حدیث
پیاپی 1 (تابستان 1397)

یکی از راه های رایج در فهم متون مقدس، بهره¬گیری از لغت¬نامه است. آن¬چه لغت نامه ها برای مخاطبان روشن می کنند، معنای ریشه، مشتقات و کاربری هاست. چیزی که لغت¬نامه ها متکفل آن نیستند، تبیین مراد جدی متکلم است؛ به همین دلیل از مصطلحاتی چون «یقال کذا و کذا» استفاده می¬کنند. این مشکل برای مخاطب امروزین که از زمان صدور متون مقدس، فاصله زیادی گرفته، بیشتر می¬شود. برای حل این مشکل می¬توان به قواعد زبانی پناه برد. یکی از این قواعد، سیاق است. دانشمندان اصول، تفسیر و علوم قرآن از این قاعده برای فهم کلام مخاطب سود برده اند. تاکنون نوشتارهای مختلفی به کاربری سیاق، توجه کرده و نوشتار حاضر با تاکید بر روش تطبیقی، قواعد سیاقی را بر ریشه «کتب» در نهج البلاغه پیاده می¬کند. تبیین سیاق متصل و اهمیت آن و بررسی نقش سیاق متصل در فهم معنای «کتب» در نهج البلاغه با روش آمارگیری عددی، بخش¬های این مقاله را شکل می¬دهد.

خداوند، هستی را برای انسان و انسان را برای بندگی آفریده و راه رسیدن به خود را برای او گشوده است. عبادت، تنها راه رسیدن به خداوند است. عابد، با عبادت به معبود نزدیک شده و کامل می¬شود. خداوند، مقصود، کمال و مقصد عبد است. اگر عبد مقصودی غیر از خدا داشته باشد، به مقصد نمی¬رسد. اگر انسان راه و رسم بندگی را نداند، قدم¬هایش در مسیر بندگی می¬لرزد. رسول خدا صلی الله علیه و آله، تکیه¬گاه هستی در طریق بندگی است؛ با تامل در زندگی ایشان دفتر بندگی به روی انسان گشوده می¬شود. بندگی، لوازم و نتایجی دارد. با مشخص¬شدن لوازم، بندگی آسان¬تر و با روشن¬شدن نتایج، انگیزه¬ برای بندگی بیشتر می¬شود. این نوشتار، در پی ارائۀ¬ تحلیلی از لوازم و نتایج بندگی با تکیه به حیات مادی و معنوی اشرف مخلوقات است. لوازم و نتایج به¬صورت ترتیبی و پیوسته در پی هم آمده تا مراحل و نظام بندگی روشن شود. گویا نخستین¬بار است که چنین چینشی ارائه می¬شود.

نگاشتۀ علمی - اختصاصی یکی از انواع سه¬گانه نوشتارهای علمی است. شناخت این نوع از نگاشته و شباهت¬ها و تفاوت¬های آن نسبت به دو گونه دیگر، راه را برای متنوع¬نگاری و بهره¬گیری بهتر از فرصت باز می¬کند. نوشتارهای علمی - اختصاصی، قالب¬های گوناگونی را پذیرا بوده، حجم¬های متفاوت و مطالب مفصل و خلاصه را می-پذیرد. این¬گونه نیست که پژوهشگران، همواره فرصتی بسیار یا تحلیلی طولانی داشته باشند. گاهی زمان، کوتاه و نکته، کوچک، ولی قابل توجه است. اگر نویسنده با قالب-های نگارش علمی در نوع اختصاصی، آشنا باشد، قدرت مانور بیشتری داشته و آسان¬تر و زودتر می¬تواند مطلوب خویش را به مخاطب، برساند. مقالۀ حاضر درصدد است با معرفی نگاشتۀ علمی - اختصاصی، گونه¬ها و ویژگی¬های آن را بشناساند. گویا نوشتار حاضر، نخستین محصول بررسی میدانی جامعی دربارۀ این رده از نگاشته¬هاست که در قالب مقاله، ارائه می¬شود.

مکتب حدیثی قم یکی از بزرگ¬ترین مکتب¬های حدیثی شیعه است. دیدگاه¬های این مکتب و رفتارهای آن تاثیر بسیاری بر دیدگاه و رفتار محدثان دیگر داشته است. یکی از رفتارهای ویژه که در دوره¬ای از اوج مکتب قم رخ داد، اخراج سه نفر از محدثان به سبب غلو و یک نفر به سبب نقل از ضعفا بود. قرارگرفتن احمد بن محمد بن عیسی در مسند مهم ریاست حوزۀ قم و اخراج گروهی از راویان نام¬دار، پرسشی است که همواره در مباحث حدیثی و رجالی مطرح می¬شود. تاکنون پاسخ¬های متعددی به این پرسش داده شده؛ اما نویسنده بر این باور است که از رهگذر شناخت شخصیت¬های نام¬برده و نیز بازشناسی شخصیت ابن عیسی و همچنین توجه به فضای آن دوره، می¬توان احتمالات دیگری نیز مطرح کرد. نگاشتۀ حاضر ابتدا شناسایی مختصری از موضوع غلو و مکتب قم ارائه کرده و سپس شخصیت ابن عیسی و محدثان تبعیدشده را معرفی می¬کند؛ آنگاه به تحلیل دربارۀ احتمالات دیگر نسبت به چرایی اخراج این افراد از قم، می¬پردازد.

عالمان پیشینی شیعه، مجموعه¬ای از دلایل و قرائن را در اعتبارسنجی حدیث، مؤثر می¬دانستند. آنها پس از استخراج روایت، برای یافتن این قرائن، به تخریج حدیث، همت گماشته و آنگاه به اخراج آن اقدام می¬کردند. استخراج روایات و اخراج آنها در نهج ¬البلاغه، امر روشنی است؛ اما آیا سید رضی به تخریج روایات هم اقدام نموده است؟ گرچه نویسنده، تخریج احادیث را در اثر خود نیاورده، ولی نشانه¬هایی دال بر این تلاش علمی در نهج البلاغه دیده می¬شود. پژوهش کنونی، با یافتن نشانه¬ها و بررسی آنها گامی برداشته تا نشان دهد که نویسندۀ نهج ¬البلاغه احتمالا پیش از اخراج احادیث، به تخریج آنها اقدام نموده است. اگر چنین چیزی ثابت شود، اعتبار نهج البلاغه افزایش خواهد یافت. با توجه به نتایج این پژوهش و نشانه¬هایی که از تخریج سند، منبع، متن و محتوا، ارائه کرده، می¬توان به برخی از شبهه¬ها درباره کم¬همتی سید رضی نسبت به نگاشته¬اش پاسخ داد.

دعا راه نیایش با خدا و یکی از قالب های ارائۀ معارف است. این معارف به دلیل فراوانی، ژرف¬بودن و داشتن موضوعات انبوه، می¬تواند به عنوان دانشی مستقل ارائه شده و یا زیربنای شکل¬گیری و گسترش دانش¬های دیگر، باشد. گام نخست برای تولید این دانش، کشف، گرد آوری و سامان¬دهی موضوعات آن است. برخی از این موضوعات به صورت پراکنده در کتاب¬ها و پژوهش های حدیثی و دعایی بیان شده؛ ولی تاکنون فهرستی نسبتا جامع از موضوعات دانشی دعا ارائه نشده است. پژوهش حاضر، سعی کرده تا سرفصل های دانش دعا را ارائه نماید. نشان¬دادن گسترۀ معارف ادعیه و امکان بهره¬گیری از سرفصل های ارائه¬شده برای نگارش پایان¬نامه، مقاله و کتاب بخشی از بهره¬های این پژوهش است. این پژوهش در 14 بخش و به صورت درختی تنظیم شده است.

شعورداشتن انسان، مورد پذیرش همۀ اندیشمندان است. شعور موجودات دیگر شامل حیوانات، نباتات و جمادات، مساله¬ای اختلافی است. پیش از بحث دربارۀ شعورداشتن یا نداشتن غیر انسان¬ها، نیاز است که معنای شعور، روشن شده و ارتباط آن با درک و علم مشخص گردد. فیلسوفان، متکلمان و تفکیکیان، دیدگاه¬های مختلفی داشته و هر گروه، از زاویه¬ای خاص به این موضوع، نگریسته است. قرآن و روایات به عنوان مهم ترین منابع آشنای با مخلوقات، ویژگی¬هایی برای شعور بیان کرده¬اند که بر پایۀ آن می¬توان این مفهوم را شناخت و ارتباط آن را با علم و ادراک، درک کرد. نوشتار کنونی که نخستین شماره از پیوسته مقالات «شعور موجودات از دیدگاه قرآن و روایات» است، به طور خلاصه، مهم¬ترین دیدگاه¬های لغویان، فیلسوفان مکاتب مختلف، متکلمان مذاهب متفاوت و تفکیکیان را گرد آورده و با قرآن و حدیث، تطبیق داده است.